ammaladiài , vrb: ammalaidae,
ammalaidare,
ammalaidari,
ammalariai,
ammobadiai,
ammobeidai,
maladiare Definizione
orrúere a malàidu, ingòllere maladia
Sinonimi e contrari
ammagagnare,
apuntorai,
demare,
ilmaladiare,
inciacai,
tunconire
| ctr.
sanai
Frasi
cussa piciochedha po s'iscola fait fintzas a si ammobadiai ◊ depestus andai, ma si fiat ammobadiada sa cani e no at fatu prus (A.Garau)◊ is cosas in iscàtula ti creis ca no faint ammalariai sa genti? ◊ Pepina fiat giòvana candu si fiat ammobeidada (A.Merici)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tomber malade
Inglese
to fall ill
Spagnolo
enfermar
Italiano
ammalarsi
Tedesco
krank werden.
ammarturàe, ammarturài, ammarturàre , vrb: ammarturiai,
ammarturiare,
marturare Definizione
orrúere a malàidu a tempos longos, màrtire, chentza ndhe pòdere sanare; nau cun arrennegu, abbarrare a tropu in letu, istare sèmpere crocau, chentza trebballare
Sinonimi e contrari
irmalaidare
Frasi
nos diamus ammarturiare labandhe a modhe in su ribu! ◊ aite isto in su letu, a mi ammarturare peus?! ◊ no si podiat movi poita de otu annus si fut ammarturau
2.
at fatu su letu e si nc'est ammarturada!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
demeurer infirme
Inglese
to fall ill for a long time
Spagnolo
enfermar de forma crónica
Italiano
ammalarsi a lungo
Tedesco
lange erkranken.
ammudài 1, ammudàre , vrb: ammutae,
ammutai Definizione
chellare a sa muda, citire, fàere citire o essire mudu; si narat fintzes de su si asseliare de su bentu
Sinonimi e contrari
acaire,
ammudatzare,
ammudigare,
ammudire,
ammudulire,
assamudare,
citire,
ismudulare
| ctr.
fuedhai
Frasi
innantis de zudicare sos àteros nos firmamus e nos ammudamus ◊ si est ammudau a pompiare ite ndhe pessabat ◊ birgonzosu bisonzat chi mi ammude ◊ ispíritu chi ammudas, essi de custu piciochedhu! ◊ su sero sas umbras ammudant píulos e boghes
Etimo
itl.
ammutare
Traduzioni
Francese
faire chut
Inglese
to become dumb,
to fall silent
Spagnolo
callar,
acallar
Italiano
zittire,
ammutolire
Tedesco
verstummen.
ammudíre , vrb: ammutire,
ammutiri,
mutire Definizione
callare, parare mudos, istare citios, pèrdere sa limba, su foedhu, fàere citire
Sinonimi e contrari
acaire,
ammudai 1,
ammudigare,
ammudulire,
assamudare,
citire,
ismudulare
| ctr.
chistionai,
faedhare
Frasi
si est ammutidu ◊ is duus giòvunus furint arrexonendi candu dhus at ammutius un'istragassu ◊ de sas undhas ammudis s'abbolotu (B.Chessa)
Etimo
itl.
ammutire
Traduzioni
Francese
se taire subitement,
faire chut,
devenir muet
Inglese
to become dumb,
to fall silent
Spagnolo
callarse,
enmudecer
Italiano
ammutolire,
zittire
Tedesco
verstummen.
arrúere , vrb: arrúghere,
arrui,
arrúiri,
arruri,
irrúghere,
orrue 1,
rúchere*,
urrúere Definizione
calare de artu a cropu, furriare, o fintzes betare a terra a cropu; andhare bene de unu bestimentu a sa persona chi dhu ponet; tocare, apartènnere de unu bene, arresurtare / pps. arrutu
Sinonimi e contrari
botare,
cairi,
corriare,
iscaltinare,
iscasidhare,
isdegorare,
isdobbiare
/
betae
/
dèchere
| ctr.
arritzare,
pesai
Modi di dire
csn:
arrúiri a faci in susu, a faci in terra = a bentre in susu, a buca a terra; arrúiri a conca in bàsciu = a cúcuru ficadu; arrúiri a palas imbressi = a palas a terra; arrúiri malàdiu = irmalaidare; arrúiri o arruirisí de su sonnu, de su fàmini = no istare ritzos de su sonnu, de su fàmine; arrúiri de codhus, de su coru a unu = pèrdere s'istima pro unu; arrúiri in pecau = fàghere pecados; arrúiri in tentatzioni = pònneresi in arriscos de fàghere male, de pecare; arrúiri in manus de ccn. = bènnere o resurtare in pozas de unu, in posse de ccn.
Frasi
arrennesset a no che arrúere de s'àinu ◊ a dógnia sàntziu de carru ndi arruit sa pispisalla de su fenu ◊ unu tocat agiudau candu arruit, no candu est istrantaxu! ◊ ndi funt arrutus is murus ◊ su salatieri mi nc'est lossingiau de manus e arrutu a s'àcua
2.
custu no ti arruit: no est cosa tua!
3.
su bistiri ti arruit mali
4.
sa festa arruit su mesi ch'intrat
5.
no nosi lessis arrui in sa tentatzioni! ◊ bai a iscí me in cali manus nci ant arrui cussus!
Traduzioni
Francese
tomber
Inglese
to fall
Spagnolo
caer
Italiano
cadére,
cascare
Tedesco
fallen,
stürzen.
derrocài, derrocàre , vrb Definizione
isconciare, betare totu a terra de mala manera, a cropu, agiummai coment'e betare de is orrocas, de logu artu
Sinonimi e contrari
atzimare,
azinare,
derrúere,
dissantarare,
idarrocai,
ifasciare,
iscalabrare,
isciarrocai,
isperrumai
Frasi
su molinu non bi fit prus, ispérditu: nche lu aiat derrocatu su ventu
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
tomber,
ruiner
Inglese
to precipitate,
to fall down
Spagnolo
derrocar
Italiano
precipitare,
rovinare
Tedesco
hinabstürzen.
ilmaladiàre , vrb: immabadiai,
immalaidare,
irmadaliare,
irmaladiare,
irmalaidare,
irmalavidare,
ismalaidare Definizione
orrúere malàidu, ingòllere maladia
Sinonimi e contrari
ammagagnare,
ammaladiai,
apuntorai,
demare,
inciacai,
tunconire
| ctr.
sanai
Frasi
si est immalaidau de malària ◊ maigantas cosas podent fàghere immalaidare ◊ s'erba frita de ghidhighia podet irmadaliare sas crapas ◊ pro cuss'istrachiore si est irmalaidatu ◊ custu tempus a mufore irmalàidat sas binzas ◊ cust'ómine si immalaideit duas bias ◊ babbu si fiat immabadiau meda ◊ si est irmalavidadu mamale
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tomber malade
Inglese
to fall ill
Spagnolo
enfermar
Italiano
ammalare
Tedesco
krank werden.
inamorài , vrb: inamorare,
innamorai,
innamorare Definizione
pònnere amore, istima forte a unu, a una, a calecuna cosa
Sinonimi e contrari
abbaradhare,
abbelare,
ammorare,
fastigiai,
imbelare,
indeosare,
ingeniai
| ctr.
disamorare
Frasi
est innamorendhe cun àter'una fémina ◊ si ndh'est innamorada a s'ojada chi li at dadu ◊ ohi, si fui bajanu ti mi dia innamorare!
Traduzioni
Francese
tomber amoureux
Inglese
to fall in love
Spagnolo
enamorarse
Italiano
innamorarsi
Tedesco
sich verlieben.
ingalàre , vrb rfl: inghelare Definizione
tancare is ogos a dormire, cumenciare a dormire
Sinonimi e contrari
dormire,
indormiscai,
ingalenare,
insonnigai
Frasi
mi che so ingheladu de su sonnu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
s'endormir
Inglese
to fall asleep
Spagnolo
adormecerse
Italiano
addormentarsi
Tedesco
einschlafen.
insonnigài , vrb: insonnigrae,
issonnigare Definizione
pigare sonnu / andhare a s'insónniga insónniga = sonisonni, ruíndhesi de su sonnu
Sinonimi e contrari
dormire,
indormiscai,
ingalare
| ctr.
ischidare
Frasi
Taresa fit a s'issónniga issónniga, li pariat de àere intesu arréxunu ma che li pariat atesu: sa meighina l'aiat tota intambainada
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
s'endormir
Inglese
to fall asleep
Spagnolo
adormecerse
Italiano
addormentarsi,
assonnarsi
Tedesco
einschlafen.
iscaltinàre , vrb: iscartinare,
scartinai Definizione
orrúere (o fintzes betare, iscúdere) a terra de mala manera, a istràmpidu forte
Sinonimi e contrari
addrabbulai,
arrúere,
iscasidhare,
isdegorare,
isdobbiare,
orrue 1,
rúchere
/
aciapuai,
atapai 1
Frasi
cudhu marzane tentu a lobu iscudiat a sa tzurpa de unu muru a s'àteru iscartinandho a terra totu su chi atzapaiat ◊ chirca de ndhe l'iscaltinare dae su letu, ca est ancora drommida goi a tardu!
Traduzioni
Francese
s'abattre
Inglese
to fall heavily
Spagnolo
desplomarse
Italiano
stramazzare
Tedesco
stürzen (der Länge nach).
isdegoràre , vrb: isdeorare Definizione
orrúere a iscartinadura, a istràmpidu de s'irdoare (fàere male meda)
Sinonimi e contrari
arrúere,
iscaltinare,
iscasidhare,
isdobbiare,
orrue 1
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
s'abattre
Inglese
to fall heavily
Spagnolo
desplomarse
Italiano
stramazzare
Tedesco
stürzen.
istrampàre , vrb: istrempare,
istrumpai,
istrumpare,
strumpai Definizione
lassare andhare o betare a terra a unu, una cosa o un'animale a cropu, de botu, cun fortza, su si betare a terra; giogare a istrumpas, a s'istrumpa; atzapulare, iscúdere a ccn. logu; betare a fuliadura, fuliare / istrampare castagna = iscúdere a terra sa castanza àrrida, posta intro de unu sacu, fintzas a essire neta, ispizolada (castagna istrampada = castanza morisca cota a budhidu)
Sinonimi e contrari
addrabbulai,
addrobbulare,
betae,
iscracare,
istrampoinai,
istrampulare,
rúchere
/
aciapuai
/
imbolare
Frasi
iant certau e si fuant istrumpaus in terra ◊ sas cambas de sos funnos istrempaiant a terra cun sonu búitu ◊ aferrat a su pede s'animale e l'istrumpat ◊ no fatas su redossu istrampandhe sos sacos dae dossu! ◊ ndi as istrumpau un'orroli ◊ burrincu afissiau candu movit carriau s'istrumpat ◊ samunendhe s'isterzu, no istrampes sos piatos ca si segant!
2.
fiu istrumpendi cun Giuanni po ci passai s'ora
3.
paret unu contu irmalissiatu, ma dontzi cosa s'istrempat apare chin s'àtera ◊ at istrempau a forte s'isportellitu de su barcone ◊ at picatu su lèpore galu viu e li at istrempatu sa conca a una preta
4.
si no mi lassas passare ti aferro a s'anca e ti che istrampo a mare! ◊ a terra ti che istrampo, mih, si no l'agabbas!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
jeter par terre,
abattre,
s'abattre
Inglese
to fall heavily,
to pull down
Spagnolo
derribar
Italiano
buttare a tèrra,
abbàttere,
stramazzare
Tedesco
niederschlagen,
zu Boden werfen.
lentoràre , vrb: lentoriare Definizione
betare o calare lentore, fintzes fàere abbighedha fine che lentore
Sinonimi e contrari
lentorire,
orrosiai,
saghinare,
serenai 1
Frasi
lentorat in sas notes de istiu ◊ chelos, lentoriade!◊ su sede lentoriadu est lentu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
deposer de la rosée
Inglese
to fall dew
Spagnolo
rociar
Italiano
cadér rugiada
Tedesco
tauen.
orrúe 1, orrúede , vrb: arrúere,
irrúghere,
orrúere,
orrúghere,
orrúiri,
rúchere*,
urrúere Definizione
calare o fintzes betare a terra a istrumpadura, a cropu, andhare male; tocare, apartènnere / pps. orrutu; ind. imp. 3ˆ p. sing. orrudiat; ger. orrudindhe; orrúere is dentes = essire, pèrdere is dentes
Sinonimi e contrari
botare,
cairi,
iscaltinare,
iscasidhare,
isdobbiare
| ctr.
arritzare,
pesai
Frasi
unu muru male frabbicau ndhe podet orrúere ◊ che ses orruta, bene meu! ◊ tue no faes orrue sa poesia ◊ comente orruet custa cosa dae manos gasi orruat su breme dae custa béstia! ◊ ógnia tantu trambucaiat e orrudiat ◊ mi as fatu orrúede me in mesu caminu ◊ at lassau orrúere sa carcida a putzu
2.
a béciu che dhi furint orrutas is dentes de nanti ◊ s'ómine fut orrutu malàiu e iat fatu un'agonia de dies e dies
Cognomi e Proverbi
prb:
a cane malu orruet ossu bonu ◊ nandhe chi orrughet sa pira cota orrughet sa cruda! ◊ àlbori orrutu, totus dhi bogant àstula
Traduzioni
Francese
tomber
Inglese
to fall
Spagnolo
caer
Italiano
cadére
Tedesco
fallen.
recaíre, recaíri , vrb Definizione
torrare a orrúere in maladia, immalaidare torra de su matessi male, orrúere torra in su male, in su vítziu o abbitúdine mala
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
avoir une rechute
Inglese
to fall again
Spagnolo
recaer
Italiano
ricadére
Tedesco
einen Rückfall haben.
rúchere , vrb: arrúere,
irrúghere,
orrue 1,
rúere,
rúghere,
urrúere Definizione
calare, o fintzes betare, a terra a cropu, in cobertantza fintzes andhare male de cunditziones; su istare in dossu de unu bestimentu, bestiu, po comente paret abbaidau de artu in bàsciu e istat a chie dhu portat / pps. rutu
Sinonimi e contrari
atzapulai,
botare,
cairi,
corriare,
falare,
iscaltinare,
iscasidhare,
isdobbiare,
istrampare
/
betae
/
dèchere,
iltare
| ctr.
arritzare,
pesai
Modi di dire
csn:
rúere a costa lada, a costa longa = ponindhe totu su dossu in terra; rúere a palas pessegus = addaisegus, a palas issegus; rúere dae su letu a unu (nadu de ccn. pro su prus a dimandha retórica)= èssere de domo, parente costrintu de bi àere óbbrigu a li dare cosa, a l'azuare; rúere in eréssia (nadu de siendhas)= tocare o bènnere dae sos mannos; rúere a malàidu = collire maladia
Frasi
a sas domos che lis ruchet s'ingrostu ◊ sos muros fatos male ndhe ruent ◊ ch'est rutu dae cadhu ◊ in cussa falada at fuzidu e rutu est! ◊ e ite si rues e iscudes a calchi logu, sentza de ochiales?!…◊ a rúere za est fàtzile: su bellu est a si ndhe pesare!
2.
no paret beru chi sonos fatales de débbiles trumbitas ndhe apant rutu muràglias colossales (S.Casu)◊ Antoni iscudet un'ispalada a su cumpanzu azommai lu rughet
3.
sa túnica in su chitu li rughiat che pintada (F.Cambosu)◊ su gapote ti rughet in palas che pintatu
4.
no mi ch'est mancu rutu dae su letu, no, pro li fàghere cussu piaghere! ◊ dae s'atrivimentu e dae sa bragheria che so rutu in sa disaura prus manna
Cognomi e Proverbi
prb:
chie no est rutu podet rúere
Etimo
ltn.
ruere
Traduzioni
Francese
tomber,
s'écrouler
Inglese
to fall
Spagnolo
caer,
precipitar
Italiano
cadére,
precipitare,
crollare
Tedesco
fallen,
stürzen,
einfallen.
trumbulàre , vrb Definizione
orrumbulare, atumbare e furriare a terra, fàere orrúere a furriadura; fintzes illascinare
Sinonimi e contrari
atumbae,
atzupare
/
arrembulai,
arrodulare,
boltulare,
lodhurare,
tambulare,
trodhulare
/
fuzire
2.
su bentu fuit a cantu podiat bentulare, pariat de che chèrrere trumbulare sa pinneta ◊ nche at trumbulau s'istrezu de su late
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tomber,
dégringoler
Inglese
to fall headlong
Spagnolo
rodar,
caerse
Italiano
capitombolare
Tedesco
überschlagen.